۱- خطبه

اَلْحَمْدُ للهِ وَ الصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلَی رَسُولِ اللهِ وَ عَلَی آلِهِ آلِ اللّهِ لَا سِیمَا عَلَی بَقِیةَ اللهِ رُوحِی وَ اَرْوَاحُ الْعَالَمِینَ لِتُرَابِ مَقْدَمِهِ الْفَدَاءُ وَ اللَّعْنَةُ الدَّائِمَةُ عَلَی اَعْدَائِهِمْ اَجْمَعِینَ مِنَ الْآنِ اِلَی قِیامِ یوْمِ الدِّینِ.

۲- عبارت قرآنی آغازین

«اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا * لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِک وَمَا تَأَخَّرَ وَیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیک وَیَهْدِیکَ صِرَاطًا مُسْتَقِیمًا»(فتح/۱-۲)
یک جمله درباره‌ی آن‌چه در این آیه و این آیات هست عرض کنم و آن این است که

۲.۱- تمام کارها را خدای‌تعالی بر اساس حکمت به انجام می‌رساند

به طور کلّی همه‌ی کارها به خدا بر می‌گردد، در این‌جا پروردگارمتعال می‌فرماید: «إِنَّا فَتَحْنَا لَک فَتْحًا مُبِینًا»، ما برای تو فتح آشکاری انجام دادیم به خاطر این‌که گناهان گذشته‌ات و گناهان بعد از آن بخشیده شود.

۲.۲- مردم مکه پیغمبراکرم را گناهکار می‌دانستند

شاید در مرحله‌ی اوّل به نظر بیاید که پیغمبر معصوم است و گناهی ندارد تا گناهان گذشته و بعد از آن بخشیده شود. آن‌چه که در تفسیر آمده و از آیاتی دیگر هم استفاده می‌شود؛ معنایش این است که پیغمبراکرم وقتی در میان مردم مکه بود، مردم مکه او را گناهکار می‌دانستند؛ یعنی چون با بُتهای آن‌ها در افتاده بود، چون راه و روشی که آن‌ها داشته‌اند آن حضرت عمل نمی‌کرد، از این نظر مردم او را یک گناهکار می‌دانستند.

۲.۳- برنامه‌ی خدای‌تعالی در دگرگون کردن فکر اشتباه مردم مکه نسبت به پیغمبراکرم

خدای‌تعالی با آن صلابت و عظمت که پیغمبراکرم را وارد مکه کرد و همه به او ایمان آوردند نتیجه‌اش این شد که آن‌چه مردم آن را گناه می‌دانستند، خدای‌تعالی آن گناهانی که از نظر مردم گناه بود آن را جبران کرد، پرده انداخت و طبعاً مردم او را و گناهان او را که از نظر آن‌ها گناه بود ندیده گرفتند. بلکه فهمیدند که او گناهکار نبوده و مردم گناهکار و منحرف از صراط مستقیم بوده‌اند. این جواب این آیه‌ی شریفه است و معنایش جز این خصوص پیغمبراکرم نمی‌تواند چیزی باشد به خصوص که بعد می‌فرماید: «وَیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیک»، این کار را خدا کرد برای این‌که نعمتش را بر تو تمام کند و محبّت مردم را به تو جلب کند «وَیَهْدِیکَ صِرَاطًا مُسْتَقِیمًا» و تو هدایت شده‌ی راه راست هستی. آن کسی که هدایت شده‌ی به راه راست هست او هیچ‌وقت گناهکار نیست؛ از نظر مردم، آن مردمی که آن‌ها اهل گناه و اهل کجروی هستند، کسی که در صراط‌مستقیم حرکت می‌کند او را گناهکار می‌دانند و با فتح مکه همه‌ی آن‌ها از آن چیزی که درباره‌ی پیغمبراکرم فکر می‌کردند، منصرف شدند و نه این‌که او را بخشیدند، «لِیَغْفِرَ لَک اللَّهُ»، خدا پرده انداخت، خدا آن‌چه که آن‌ها بر خلاف حقیقت فکر می‌کردند افکارشان را عوض کرد و به آن‌ها فهماند که پیغمبراکرم در صراط‌مستقیم است.

۳- آن‌چه از خوبی و بدی در عالم به وقوع می‌پیوندد از ناحیه‌ی خدا است

به طور کلّی، در قرآن‌مجید مکرّر خدای‌تعالی حتّی بعضی از مشکلات را به خودش نسبت می‌دهد. علّت و مهمّ قضیه مطلبی است که در هفته‌ی گذشته عرض کردم. همه‌ی کارهایی که در دنیا انجام می‌شود چه به وسیله بندگان خدا و چه به وسیله‌ی خدای‌تعالی مستقیماً، همه‌اش در حقیقت از جانب خدا است.

۳.۱- خوبی‌ها مقدرات الهی است

بعضی از آن‌ها تقدیر است که عرض شد، تقدیر یعنی آن‌چه را که خدا برای مخلوقش مقدّر فرموده و این را هم بدانید تأکیداً عرض می‌کنم؛ که اگر کوچکترین چیزی که نقص است، عیب است، بد است به خدای‌تعالی ما نسبت بدهیم، خدا را ظالم معرّفی کرده‌ایم و پروردگارمتعال در قرآن مکرّر می‌فرماید: که خدا به احدی ظلم نمی‌کند، بنابراین همه‌اش اگر چه ممکن است بگوییم از جانب خدا است؛ ولی یک قسمت تقدیر است، همه‌اش خوب، همه‌اش راحتی، حتّی کوچکترین خوفی برای بندگان مؤمنش نمی‌خواهد، برای بشر نمی‌خواهد و کوچکترین حُزنی نباید آن‌ها داشته باشند، هر که را خدا خلق کرده به‌عنوان این‌که از اولیاءاش باشند، «لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لَا هُمْ یحْزَنُونَ»(بقره/۶۲)،

۳.۲- بدی‌ها قضای الهی است

ولی هر چه به ما از بدی‌ها می‌رسد این را هم باید معتقد باشیم که قضای‌الهی است، یعنی ما کاری کردیم که در جزای آن کار خدا این مشکل را برای ما به وجود آورده چنان‌چه هفته‌ی گذشته توضیح دادم.

۴- جبر و تفویض

این هفته آن‌چه را که می‌خواهم عرض کنم مسأله‌ی «جبر و تفویض» است.

۴.۱- نه جبر و نه تفویض

امام علیه‌الصلوةوالسلام می‌فرماید: «لاجَبْرَ وَ لاتَفْویضَ بَلْ اَمْرٌ بَینَ الاَمْرَینَ»، نه جبری در کاری است و نه در امور به کسی یا چیزی کارها تفویض شده.

۴.۲- چرا قایل به جبر یا تفویضند

دو دسته از مردم الان هم شاید باشند و عدّه زیادی چون حقیقت را درک نمی‌کنند یا قایل به جبرند یا قایل به تفویض.

۴.۳- معنای جبر

معنی جبر این است؛ که یک عده معتقدند چون خدا همه‌ی کارها را بدست گرفته ما متوجّه حقیقت نیستیم، همه‌ی کارها را خدا می‌کند، تا جایی که می‌بینید حکیم عمرخیام در اشعارش گفته؛
می خوردن حق ز ازل می‌دانست
گر می نخورم علم خدا جهل شود
یعنی واجب است که من شراب بخورم و الاّ آن‌چه را که خدا می‌دانسته از ازل آن بهم می‌خورد، قایلین به جبر یک چنین سخنی دارند. تمام کارهای بد حتّی اعمال عباد، کارهای بندگان خدا، چه بد باشد چه خوب ، به خدا نسبت می‌دهند.

۴.۴- معنای تفویض

و در مقابل این‌ها گروهی از فلاسفه و از دانشمندان هستند که می‌گویند: خدای‌تعالی کارها را به دیگران واگذاشته. مثلاً کار نظم عالم را به طبیعت، اعمال عباد را به خود آن‌ها و در مجموع کارها را خودش به وجود آورده. تمام آسمان و زمین را او خلق کرده و بعد در کناری نشسته و کارها را یا طبیعت می‌کند یا مردم خودشان به اختیار خودشان انجام می‌دهند.

۴.۵- اشتباهی دقیقتر

یک عدّه هم در میان مردم مسلمان هستند که این‌ها می‌گویند: کارها را خدای‌تعالی به ائمّه‌اطهار واگذاشته و خودش کنار نشسته است.

۴.۶- نظر امام علیه السّلام در مسأله‌ی جبر و تفویض

امام علیه‌الصلوةوالسلام می‌فرماید: نه آن و نه این بلکه یک مسأله‌ای است بین این دو.

۵- ردّ مسأله‌ی جبر

مسأله‌ی جبر خیلی ساده می‌شود آن را فهمید و ردّ آن را درک کرد، خیلی ساده و آن این است به قول شاعر:
این که گویی این کنم یا آن کنم
خود دلیل اختیار است ای صنم
همین که شما در وجدانتان، در درکتان، در فهمتان می‌گویید: نمی‌دانم این کار را انجام بدهم یا آن کار را؛ صبح برف آمده از خانه بیرون می‌آیی می‌بینی تمام خیابان پُربرف است. یک چند لحظه فکر می‌کنی که «من به جلسه بروم یا نروم؟» اگر تو اختیار نمی‌داشتی یک چنین فکری نمی‌کردی، اگر تو اختیار نمی‌داشتی صبح از خواب یا بلند نمی‌شدی به اختیار خودت و یا بلند می‌شدی بدون اختیار خودت، همه‌ی کارها. در تمام مدّت عمر به این نتیجه بالاخره انسان می‌رسد که من مجبورم یا مختار

۵.۱- جبری‌ها خودشان هم در وجدان، قائل به جبر نیستند

و احدی حتّی آن‌هایی که سخت معتقد به جبرند، عملاً معتقد به جبر نیستند و وجدانشان به آن‌ها اجازه نمی‌دهد که معتقد به جبر باشند. معروف است یک استادی داشت جبر درس می‌داد، یک شاگردی از مجلس بلند شد یک سیلی محکمی به استاد زد، استاد گفت: چرا این کار را می‌کنی؟ گفت: خودت گفتی خدا این کار را می‌کند.

۵.۲- طرح مسأله توسط ابوحنیفه و حلّ مسأله توسط بهلول

بهلول می‌گویند در زمان هارون‌الرشید در سر درس ابوحنیفه نشسته بود، ابوحنیفه سه مسأله را مطرح کرد: یکی این‌که هر کاری که انجام می‌شود خدا می‌کند، دوم این‌که نمی‌شود چیزی باشد و با این چشم سر دیده نشود و سوّم این‌که همجنس همجنسش را اذیت نمی‌کند. شیطان از آتش است توی جهنم اذیت نمی‌شود، آتش به آتش کاری ندارد، هم‌جنس به هم‌جنس کاری ندارد. چیزی نمی‌شود که باشد دیده نشود، خدا پس دیده می‌شود منتها در عرش است وقتی که ما هم رفتیم به محضرش می‌بینیم و سوّم همه‌ی کارها را خدا می‌کند؛ ایشان هم برداشت یک کلوخ – کلوخ تقریباً یک خاکی بسته است، ما مشهد می‌گوییم کلوخ، نمی‌دانم شما چه می‌گویید – این را بلند کرد و زد سر ابوحنیفه، ابوحنیفه گفت: «چرا این کار را کردی؟» گفت: جواب سه مسأله دادم. تو از خاکی، خدا در قرآن می‌فرماید: که ما انسان را از خاک خلق کردیم این هم خاک بود باید تو را اذیت نکرده باشد. دیگر این‌که تو می‌گویی: سرم درد گرفته، کجا است دردش؟ به من نشان بده تا دردش را ببینم؛ از همه بالاتر این کار را من نکردم خدا کرده، باید از خدا گله‌مند باشی.

۵.۳- استدلالی پذیرفته است که وجدان بر آن گواهی دهد

بهترین جواب برای آن کسانی که جبر را معتقدند که همه‌ی مردم می‌فهمند، وجدان خود انسان است. تمام استدلالات فلسفی، تمام دلایل فلسفی باید منتهی بشود به این‌که وجدان انسان گواهی به آن مطلب بدهد، بدون استدلال، بدون دلیل حالا دلایل علمی زیادی هست که درباره‌ی این که جبر نیست که مجلسمان زیاد مقتضی نیست آن دلایل علمی را بیان کنم.

۵.۴- بهترین دلیل در ردّ مسأله‌ی جبر

امّا بهترین دلیل همین که؛
این‌که گویی این کنم یا آن کنم
خود دلیل اختیار است ای صنم
این شعر تصادفاً مربوط به ملّای‌رومی است که بعضی معتقدند ملاّی‌رومی «جبری» است و حال آن‌که آن‌چه در اوّل مثنوی می‌گوید که؛
ما همه شیران ولی شیر علم
حمله‌مان از باد باشد دم به دم
منظورش جبر نیست، منظورش این است که اساس کار، اساس حول و قوّه مربوط به ذات‌مقدّس پروردگار است. من ضمناً نمی‌خواهم ملاّی‌رومی را تبرئه کنم، اشتباهات زیادی در کتاب مثنوی دارد ولی در این ارتباط این شعر را بسیار عالی گفته:
این‌که گویی این کنم یا آن کنم
خود دلیل اختیار است ای صنم
و این جواب جبری‌ها در همین حدّ کافی است در این مجلس.

۶- ریشه‌ی متفوضه

امّا متفوضّه، از فلسفه یهود گرفته شده، تفویض در فلسفه یهود بوده که شاید الان هم هست.

۶.۱- چرا فلسفه‌ی یهود مورد توجه نیست

ولی چون یهودی‌ها مخصوصاً اسرائیلی‌ها حتّی در زمان پیغمبر هم دانشمندانی نداشتند و حتّی الان هم به فکر مسایل علمی نیستند لذا فلسفه‌ی قابل توجّهی، یهود ندارند.

۶.۲- اعتقاد یهودی‌ها

ولی این اندازه است که در قرآن‌مجید خدای‌تعالی می‌فرماید: «وَ قَالَتْ الْیهُودُ یدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ»(مائده/64)، یهود می‌گویند: دست خدا بسته است، معنی این‌که «دست خدا بسته است، یعنی مثل یک کارخانه‌ساز، یک کارخانه‌ای ساخته، یک تشکیلاتی را مرتّب کرده، یک مدیر و یک فردی را در سر کار گذاشته این کارخانه مشغول کار است، خودش رفته خانه نشسته و یا استراحت کرده؛ به خدا این‌گونه نسبت می‌دهند که خدا همه چیزی را خلق کرده، جریانات طبیعی را مرتّب کرده، یک عدّه که یهود باشند می‌گویند به طبیعت واگذاشته، دیگر حالا گفته زمستان‌ها برف بیاید، تابستان‌ها گرم بشوند، نمی‌دانم فلان کره در فلان جا بچرخد، همه‌ی این‌ها را منظّم کرده و خودش رفته کنار، این جمله را یهود می‌گویند.

۶.۳- ردّ مسأله‌ی تفویض

ولی خدای‌تعالی در سراسر تابستان و زمستان همه جا را، همه جا را -خوب دقّت کنید -طوری قرار داده که مثل کارخانه کار نمی‌کند. شما دیروز هیچ فکر نمی‌کردید، دیشب آن برفی فوق‌العاده زیاد بیاید. اگر کارخانه است باید فکر کنید، بدانید شب مثلاً چندم بهمن، بیست‌وچهارم بهمن یک برف سنگین می‌آید کارخانه هست، شما هیچ‌وقت شده بروید در کارخانه که درست باشد و منظم کار بکند بدانید فلان ساعت، فلان چیز را از خودش خارج نمی‌کند، می‌کند تمام امور تابستان و زمستان، تا حدّی به خاطر مصلحتی زمستان سرد، تابستان گرم، امّا کدام تابستان گرمتر و کدام زمستان هست که مثلاً بارندگی نمی‌شود و آب در زمین کم می‌شود این‌هایش معلوم نیست؛ «یفْعَلُ مَا یشَاءُ»(آل‌عمران/۴۰)، دقیقاً خدای‌تعالی در هر لحظه‌ای خودش وارد کار می‌شود و بداء دارد، بدایی که در دو هفته قبل عرض کردم این‌جا معلوم می‌شود، امام‌زمان چه روزی می‌آید؟ نمی‌دانیم. چرا نمی‌دانیم؟ به خاطر این‌که خدای‌تعالی به خاطر مصالحی ممکن است زمان را عوض کند. فلان شخص فلان وقت می‌میرد، این‌قدر پیشگویی‌هایی بوده که افرادی را مرگشان را تعیین کردند، گاهی اتفاقاً همان موقع شده و گاهی هم نشده، افرادی بودند که می‌خواستند خیلی کارهای مهمّی را انجام بدهند ولی موفّق نمی‌شدند. خدای‌تعالی در تمام امور حتّی در نفس کشیدن شما، حتّی در نگاه شما خودش مستقیماً به وسیله‌ی اراده‌اش، به وسیله‌ی مشیّتش کار می‌کند.

۶.۴- معرفت امام علیه السّلام

اگر ما ان‌شاءالله در بحث امامت و نبوّت عرض می‌کنیم که اگر ما می‌گوییم آن‌ها، یعنی چهارده معصوم پاک واسطه‌اند معنایش این نیست که خدا کناری رفته و این‌ها همه‌ی کارها را می‌کنند، نه، مثل کسی هستند که پول از جیب شما برمی‌دارد به دیگران می‌دهد، قدرت را در همان لحظه از خدا می‌گیرد و کارش را انجام می‌دهد، این‌ها از خدا در هر لحظه می‌گیرند و در همان لحظه کار را انجام می‌دهند، نه این‌که قدرت مستقلی داشته باشند. شما می‌ببینید در همین دعای رجبیه که می‌خوانیم: «لافَرْقَ بَینَک وَ بَینَهَم»، ببینید در دو چیزی فرقی، جدایی نیست، یکی این‌که «اِلّا اَنّهُمْ عِبَادُک»، بنده‌ی خدا هستند، یعنی خدا می‌گوید :«بکن» می‌کند، بگوید: «نکن» نمی‌کند، خدا دست در کار است،

۶.۵- چرا خدا خواسته که امور به وسیله‌ی اهل بیت انجام گیرد

چرا این‌جوری باید باشد، چرا خودش این کار را نمی‌کند؟ خدای‌تعالی در میان مخلوق این‌جوری قرار داده، - خوب دقّت کنید،- در میان مخلوقش، در میان آن‌چه که خلق کرده این‌طوری قرار داده که «اَبَی اللّهُ اَنْ یجْرِی الْاُمُورَ اِلاّ بِاَسْبَابِهَا»، خدا ابا کرده، نخواسته، اراده نکرده، جز این‌که همه‌ی کارها را با اسبابش انجام بدهد؛ شما همین‌طور تو خانه نشستید، خدایا! من را سیر کن، خدایا من را سیراب کن، نمی‌کند!. برو غذا بگیر بخور تا سیر بشوی؛ غذا مال خدا است، اختیار خوردن هم مال خدا است و بلکه اگر خدا نخواسته باشد که تو بخوری دهانت قفل می‌شود نمی‌توانی بخوری، همه چیز مال خدا است امّا اختیار این‌که تو بروی غذا بگیری بخوری، خدا این اختیار را به تو داده و بعد هم به وسیله‌ی غذا باید سیر بشوی، به وسیله‌ی دوا باید معالجه بشوی، به وسیله نمی‌دانم بعضی از چیزها باید آن راحتی‌ای که می‌خواهی داشته باشی وسیله می‌خواهد، خدا می‌تواند یک انبار سیب، همین، یک لحظه با یک اراده در این‌جا بوجود بیاورد، شما بقّالی، برو سیب‌ها را بفروش، می‌گوید: نه، باید بروی کشاورزی بکند، درخت سیب بکاری، چند سال منتظرش بنشینی، سمپاشی بکنی، هرس بکنی، تا این‌که سیب بدستت بیاید و بعد داخل جعبه بکنی ببری در مغازه بفروشی دقّت کردید؟ از این کوچک بگیرید بروید جلو. خلقت که من شاید کمتر بتوانم حقیقت را عرض کنم، خلقت حتّی، بوجود آمدن هر چیزی، خدا می‌کند، امّا به وسیله نور پاک خاندان عصمت و طهارت به آن‌چه که اوّل خدای‌تعالی خلق کرده،

۶.۶- ردّ تفویض، وجدان می‌شود

بنابراین اعتقاد به تفویض بسیار غلط است و ما مشاهده می‌کنیم، می‌بینیم، وجدان می‌کنیم که تفویض به طبیعت نشده؛ به ما هم که می‌بینیم تفویض نشده؛ اگر به شما تفویض شده کارتان، نگذار سرت درد بیاید، نگذار عمرت کوتاه بشود، نگذار به زمین بخوری، نگذار تصادف بکنی، این هم که تفویض به ما نشده،

۷- در دنیا امور این چنین است

پس «لاجَبْرَ وَ لاتَفْوِیضَ بَلْ اَمْرٌ بَینَ الاَمْرَینَ»، «آن امر بین امرین» یعنی چه؟

۷.۱- در بعضی امور انسان اختیار دارد

یعنی در بعضی از اوقات خدای‌تعالی اختیار را به شما داده، کار را می‌توانی بکنی، این بکنم، یا آن بکنم، این کار را انجام بدهم یا آن کار، این خودش دلیل بر اختیار است، پس معلوم است مختاری، خودت می‌توانی خودت را بهشتی کنی، خودت می‌توانی خودت را جهنمی کنی و به همین دلیل خدای‌تعالی پیغمبران را فرستاده والّا پیغمبر نمی‌خواست، هر کار که خودش می‌خواست می‌کرد.

۷.۲- انحراف

یک شاعری می‌گوید؛
خود به خود گویند ایاک نعبد و ایاک نستیعنم که هر کس قایل به جبر است اکثراً قایل به «وحدت وجود» هم هستند، من خودم دارم به خودم می‌گویم ایاک نعبد و ایاک نستعین، یا مثلاً همان شعر خیام که من در کتاب «پاسخ ما» یک تحقیقی یک وقتی کردم که ببینیم این خیام دانشمند حالا ولو این‌که اسمش عمر بوده ولی بالاخره این یک دانشمندِ ریاضیدانی بوده، این دانشمند ریاضیدان این اشعار مزخرف را گفته، اشعارش خیلی بعضی‌هایش بی‌خود است، از نظر شعری شاید قافیه‌اش خوب باشد ولی از نظر مطلب خیلی بی‌ربط است، می‌گوید:
از من بَرِ مصطفی رسانید سلام
به او بگویید با اکرام تمام
البته شعرش بهتر از این است،
ای سید هاشمی نسب از چه نظر
دوغِ ترش حلال و می ناب حرام
خوب ببینید این خیلی مزخرف است این حرف، حرف بی‌ربطی است. می ناب به خاطر این‌که عقل پوکت را از بین می‌برد، و دوغ ترش هیچ کاری نمی‌کند خوب یک خورده انسان ناراحت می‌شود

۷.۳- بعضی امور از اختیار انسان خارج است

یک کسی آمده بود خدمت مرحوم آیت‌اللّه خویی در نجف، یک جوانی از آمریکا آمده بود، تازه خیلی، به ایشان عرض کرده بود: آقا، یک حوض آب یکی کر است این آبش بو هم می‌دهد، من دست نجسم را بزنم آن تو - مضاف نیست - دست نجسم را بزنم در آن دستم پاک می‌شود یا نه؟ گفت: نه، خوب اگر ما دستمان را تو آب تصیفه شده‌ی مثلاً آب دماوند بزنیم، که کمتر از کر است دستمان پاک می‌شود فرموده بود: نه آن هم نجس است، گفته بود: من این دین را دوست ندارم، مرحوم آیت‌اللّه خویی می‌گویند همانجا گفته بود که این مربوط به دین نیست، من دارم می‌گویم، اگر می‌بینی اشکالی به نظر تو می‌آید من گفتم. انسان باید خودش را فدای دینش بکند. من، استنباط من این بود. حالا بیا بنشین تا با هم صحبت کنیم، نشستند صحبت کردند و درستش هم کردند. شما الحمدللّه درست هستید از این جهت، احتیاجی به بحث ندارید، آن‌قدر انسان باید نادان باشد که یک همچنین حرف‌هایی بزند. یک قواعد کلّی است، در کر، در آب قلیل، این‌ها یک مسایلی است که باید در جای خودش، در میان حوزه‌ی علمیه قم و نجف و این‌ها بحث بشود، بحث‌ها، روزها، علماء، مجتهدین بحث می‌کنند این نتیجه است این کتاب توضیح‌المسائل است که به دست شما دادند، دقّت کردید؟ بنابراین می‌بینیم که جبر در کار نیست، این همه پیغمبران را خدا فرستاده که مردم راهنمایی‌های آن‌ها را با اختیار خودشان قبول کنند و به راه راست بروند، اگر اختیار نمی‌داشتند ارسال رُسل غلط بود، انزال کتب غلط بود، خدای‌تعالی این همه «وَ الَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنَا»(عنکبوت/69)، «أَقِیمُوا الصَّلَاةَ»(بقره/43)، چرا به ما بگوید «أَقِیمُوا الصَّلَاةَ»، به خودش بگوید، تفویض هم نیست، آن «امر بین الامرین» این است که شما بعضی از چیزها را اختیار ندارید، در اختیار شما این نبوده که در این زمان متولّد بشوید؛ البتّه یک بحثی مربوط به عالَم ذر است که از آن‌جا اگر شروع کنیم این‌ها هم تقریباً در اختیار است، حالا به هر حال این اندازه که ما می‌بینیم بعضی از چیزها در اختیار ما نبوده. خیلی از مردها آرزو می‌کنند که شاید کاشکی زن بودند، خیلی زن‌ها آروز می‌کنند کاشکی مرد بودند در اختیار آن‌ها نبوده. خیلی‌ها دوست دارند ای کاش سید می‌بودند، خیلی‌ها دوست دارند که خوب شد ما سید نشدیم، یک نجس‌روانی بود که اسمش پاک‌روان بود، ولی نجس‌روان بود، در مشهد استاندار بود در زمان رضاخان می‌گفت: من دو تا عیب دارم، به همه هم می‌گفت، یکی این‌که سیدم، دوّمی‌اش را نمی‌گویم، یکی دیگر هم این‌که تُرکم، چرا سید هم در مجلس هست ترک هم هست، این دو تا را برای خودش عیب می‌دانست، بله هستند، افرادی که ننگشان می‌کند سیدند، ننگشان می‌کند که این هم باز می‌ترسم بگویم؛ یک شال سبزی به یک گوشه‌ی از بدنشان وصل کنند بگویند که آقا ما این افتخار را داریم که نواده‌ی پیغمبراکرم هستیم، ما این افتخار را داریم که فرزند فاطمه‌ی‌زهرا و علی‌بن‌ابیطالب هستیم، چه افتخاری از این بالاتر، حالا نمی‌گویم همه‌ی سادات بیایند حالا فردا شال سبز ببندند، رسم نشده، خدا لعنت کند بنی‌امیه را که آن‌قدر اذیت کردند سادات را که بهتر دیدند مخفی باشند در بین مردم و این سیره همچنان ادامه دارد تا این زمان،

۷.۴- در آن‌چه خدای‌تعالی به انسان اختیار داده، انسان کاملًا مختار است

به هر حال، امروز ما به این مسأله رسیدیم - اگر اشکالی هم دارید بگویید - به این مسأله رسیدیم که «لاجَبْرَ»، وجدان می‌کنیم «وَ لاتَفْوِیضَ بَلْ اَمْرٌ بَینَ الاَمْرَینَ»، خدا بعضی از چیزها را اختیارش را به ما داده، ما انجام می‌دهیم، گناه می‌توانیم بکنیم، ثواب می‌توانیم بکنیم، می‌توانیم همان لحظه‌ای که دروغ می‌گوییم راست بگوییم، همان لحظه‌ای که غیبت می‌کنیم دیگری را که صحبتش شده تعریفش کنیم، می‌توانیم اذیت کنیم، ظلم کنیم، می‌توانیم مهربانی کنیم، این‌ها را همه را می‌بینید و لذا من وقتی‌که به یک نفر می‌رسم می‌گویم: آقا، مهربان باش می‌گوید: چشم. ظلم نکن، چشم. چشم یعنی چه؟ چند سالت هست؟ پنجاه سال، تو در این مدّت پنجاه سال نفهمیدی که تو نباید بگویی چشم، می‌گوید: چطور؟ اصلاً باورش نمی‌آید که اختیار نداشته باشد که خوبی بکند یا بدی بکند، این وجدانی است. و از آن طرف هم خود ما می‌دانیم که به ما تفویض نشده، یک «امراً بین الاَمرین»،

۷.۵- جریان یافتن قضای الهی برای هر کس، نتیجه‌ی اختیار او است

بعضی از چیزها می‌گوییم، شده دیگر تو چه کار کردی این‌طوری شد؟ من یادم نمی‌آید کاری کرده‌ام اگر هم کردم خودم برای خودم سر درد درست نکردم، من گناه کردم، ظلم کردم، امّا نمی‌خواستم سرم درد بیاید امّا شب یک سر دردی شدم که تا صبح خوابم نبرده، آن سر درد قضای‌الهی است در اثر آن کاری که شما کردی و آن کاری که کردی روی اختیار انجام دادی تفویض هم به تو نشده و این هم که سردرد شدی اگر تفویض شده بود خودت نمی‌گذاشتی سردرد بشوی، خوب وجدانی شد؟

۸- اعتقاد ما «امر بین امرین» است

مطلب کاملاً روشن. پس یکی از چیزهایی که باید ما معتقد باشیم با همین دلایلی که عرض کردم روی این شما می‌گویید: این دلایل خیلی دلایل محکمی نیست، خیلی محکم است، محکمتر از این دلایلی که برای جبر و تفویض عرض کردم هیچ دلیلی نیست؛ اگر مقتضی بود مجلس، یک چند تا دلایلی چه بر نفی، چه بر اثبات جبر برایتان عرض می‌کردم تا بفهمید که آن‌ها دلیل نیست، یک چیزهایی فلاسفه نشسته‌اند بافتند برای یکدیگر گفتند، آن این را ردّ کرده، این آن را رد کرد آخرش هم به هیچ نتیجه‌ای هم نرسیده‌اند ولی الان ما به یک نتیجه رسیدیم. که به وجدانمان مراجعه می‌کنیم، نه جبر است نه تفویض است؛ بلکه در بعضی از جاها یک مقدار اختیار به ما داده‌اند، انتخاب، اختیار انتخاب به ما داده‌اند ما انتخاب می‌کنیم و بعضی چیزها را هم نمی‌توانیم انتخاب کنیم چون تفویض هم به ما نشده، خیلی راحت. خیلی از چیزها را ما می‌خواهیم نباشد هست، خیلی از چیزها را می‌خواهیم باشد نیست و خیلی از چیزها را هم ما خودمان به دست خودمان و با اختیار خودمان انجام می‌دهیم و انجام هم می‌شود. پس «وَ لاتَفْوِیضَ بَلْ اَمْرٌ بَینَ اَمْرَینَ»، از همین جهت قرآن‌مجید آن‌قدر برای عباد تکلیف تعیین کرده، یک عدّه طرف حق را گرفتند روی اختیار خودشان، یک عدّه هم طرف باطل را گرفتند روی اختیار خودشان و پروردگارمتعال هم به آن‌هایی که کار بد می‌کنند عذاب‌الیم وعده کرده و نسبت به آن‌هایی که کار خوب می‌کند بهشت‌نعیم وعده فرموده، ان‌شاءالله همه‌ی ما جزء همان دسته باشیم با اختیار خودمان، با انتخاب خودمان کارهای بسیار خوب و صحیح را انجام بدهیم.

۹- عظمت عید غدیر خم

روز جمعه است، نزدیک عیدغدیر خُم است، روز پنجشنبه آینده عیدغدیر است، عیدغدیر آن روزی است که خدای‌تعالی درباره‌اش چند آیه نازل کرده، آیات عجیبی است، آیاتی است که درباره هیچ چیز، هیچ چیز حتّی اگر بگویم درباره‌ی قرآن و فضایل قرآن این آیات را نازل کرده شاید نتوانم اثبات کنم.

۹.۱- اکمال دین

یکی این‌که «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ»، خیلی عجیب است، کمال دین، دین کامل شد؛ ببنیید شما یک چیزی را می‌سازید، تکه‌تکه می‌سازید بعد سر همش که کردید و به کار افتاد می‌گویید: کامل شد، دین کامل شد، آن هم به نفع شما کامل شد، «لَکمْ دِینَکمْ»، برای شما کامل شد،

۹.۲- اتمام نعمت

دوّم «أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی» من ترسیدم بگویم درباره‌ی قرآن این‌جوری خدای‌تعالی چیزی نگفته ولی هر چه فکر می‌کنم نگفته «أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی» امروز من نعمتم بر شما تمام کردم،

۹.۳- هر چه بخواهیم در وجود علی علیه السلام هست

خوب دیگر چه می‌خواهید که به شما ندادم، چه می‌خواهید شما مردم که علی ندارد؟ چه علمی، چه دانشی، چه معنویتی، چه جمالی، که در اختیار علی‌بن‌ابیطالب نیست؟ «أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی» معنایش این است نعمتم تمام شد، نه این‌که نعمت دیگر ندارم،نه؛ برای شما نعمت من تمام شد، هیچ چیز دیگر لازم ندارید جز این‌که در علی‌بن‌ابیطالب هست، آن دانشمند می‌گوید: «احتیاج الکلّ الیه و استغنائه عن الکل دلیل علی انّه امام الکل». شما تمام کتب تاریخ را نگاه کنید، علی‌بن‌ابیطالب بعد از پیغمبر از احدی مسأله‌ای سؤال نکرده و هیچی نپرسیده همه را می‌دانسته و باز تمام کتب تاریخ را نگاه کنید، چه مال سنی، چه مال شیعه، همه‌ی اصحاب، همه‌ی اصحاب مرتّب از علی‌بن‌ابیطالب سؤال می‌کردند.

۹.۴- اعترافات خلفای اهل سنت

تا جایی که عمر می‌گوید که در هفتاد جا می‌گوید: «لَولا عَلِی لَهَلَک عُمَرُ»، من گرفتار شده بودم، مردم آمده بودند، معنای «لَهَلَک عُمَرُ» این است، مردم آمده بودند سؤال می‌کردند، من جوابی بلد نبودم، مشکل شده بود، داشتم خفه می‌شدم، داشتم هلاک می‌شدم، علی رسید جواب را داد، من زنده شدم، این معنای «لَهَلَک عُمَرُ» است معنای دیگری شما می‌فهمید بگویید. ابی‌بکر مکرّر گفت: خدا آن روز را نیاورد من باشم در رأس خلافت و علی آن اطراف نباشد! خوب چه می‌خواهید در علی باشد؟ «أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی»،

۹.۵- عظمت علم علی علیه السلام

این کتاب نهج‌البلاغه را دیدید، می‌بینید دیگر، آن‌قدر شرح و تعریف از کتاب نهج‌البلاغه شده که حساب ندارد، اهل سنّت کتاب‌ها در شرحش نوشته‌اند، و کتابی بسیار با عظمت است، این کتاب یک دهم چیزهایی است که علی گفت، یک دهم، شما یک ربع این کتاب را از کلمات ابی‌بکر پیدا بکنید ما ایشان را به خلیفه‌ی اوّل قبول داریم، یک ربعش آخر انسان به علمش است، به دانشش است، به قیافه‌اش است، به سنّش است اقلاً، پدرش گفت که من که از تو بزرگترم، اگر برای سن است خوب من پدر تو هستم، این‌طوری! این منظورم طعن آن‌طرفی نبود، منظورم این بود که «أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی»، خدا نعمتش بر شما تمام کرد.

۹.۶- خشنودی پروردگار

مهمّتر از همه «وَ رَضِیتُ لَکمْ الْإِسْلَامَ دِینًا» حالا خوشنودم که دین شما اسلام است تا حالا ناقص بود کامل نبود. سرپرست نداشت؛ شما اگر یک انبار مثلاً اجناس خیلی قیمتی داشته باشید اگر به یک نفر امینی سپردید که به جا مصرف می‌کند، فکرتان راحت می‌شود، خوشحال می‌شوید، این آدم امین است، فکرش هم خوب است، درست هم مصرف می‌کند «وَ رَضِیتُ لَکمْ الْإِسْلَامَ دِینًا».

۹.۷- یأس دشمن

چهارم: «الْیوْمَ یئِسَ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ دِینِکمْ»(مائده/3)، کفّار و مشرکینی که تا حالا می‌خواستند دین شما را دست‌اندازی کنند و قرآن شما را تحریف کنند و وضع شما را به وضع یهود و نصاری برگردانند، الان دیگر علی است، در رأس کار علی است، علی هست که به خاطر حفظ دین ریسمان به گردنش می‌اندازند، می‌کشندش هیچی نمی‌گوید، زهرایش را کتک می‌زنند چیزی نمی‌گوید، جسارت به او می‌کنند چیزی نمی‌گوید، در جای خودش هم جنگ صفین و نهروان و جمل تشکیل می‌شود شجاعانه فرمود: از این جمع ده نفر از چهارهزار نفر بیشتر باقی نمی‌ماند، از شما هم ده نفر بیشتر کشته نمی‌شود. چقدر شجاع، چقدر آقا، چقدر بزرگ! مأیوس شدند.

۹.۸- چرا غیر علی علیه السلام حاکم شدند

شما می‌گویید: پس چرا این‌ها آمدند سر کار؟ این سرکاری بود، آن‌چه که آن‌ها داشتند سرکاری بود. فردا که آقا تشریف بیاورند ،امام‌زمان، آن‌وقت می‌فهمید، برای ما زمان خیلی طول بکشد چیزی نیست، ۱۰۰۰ سال، بشود ۱۴۰۰ سال، باشد آن‌ها کارهای خودشان بکنند، ولی آ‌ن‌که آقا بیاید اسمی از این‌ها باقی نمی‌گذارد، وجودی باقی نمی‌گذارند، اگر زیر خاک بدن نحسشان هم خاک شده بیرونشان می‌کشد و آتششان می‌زند، از بنی‌امیه، بنی‌العباس هیچ‌کدام اسمی باقی نمی‌ماند، آن‌جا می‌فهمیدید که همه‌ی ریاست‌های این‌ها و آقایی‌های آن‌ها که ظاهرش آقایی بود، این‌ها که بی‌ارزش است و هیچ ارزش ندارد. «لِلْحَقِّ دَوْلَةٌ» برای حق پایداری است، حق چیست؟ «عَلِی مَعَ الْحَقِّ» سنّی و شیعه این روایت را نقل کردند: «وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِی یدُورُ حَیثُ دَار»، با هم دور می‌زنند بر جا حق هست علی هست، هر جا علی هست حق هست، این‌طوری، دور می‌زنند جای دیگری هم نمی‌رود. و لذا وقتی‌که آقامان حجةبن‌الحسن متولد شد روی بازویش نوشته شده بود، حالا تأویل داشته باشد، ظاهری باشد هر دویش هم ممکن است باشد، تأویلش اجمالاً این است که این بازوی با کفایت حضرت بقیةاللّه، حق را به مردم نشان می‌دهد و باطل را از بین می‌برد. «للْحَقِّ دَوْلَةٌ»، «جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کانَ زَهُوقًا»(اسراء/۸۱)،

۹.۹- فواید تکرار

روز جمعه است، نزدیک عیدغدیر است، ان‌شاءالله اگر فرصت شد در روز عیدغدیر، حالا نمی‌دانم کجا جمع بشویم، به هر حال صدای همدیگر را می‌شنویم ان‌شاءالله، با هم هستیم، روز عیدغدیر درباره‌ی همین آیات، این آیات را هر چه توضیح بدهیم، شما می‌گویید سال قبل هم گفتی، باز هم می‌گویم، هر سال باید بگوییم، هر روز باید بگوییم، آقایمان را بشناسیم، بفهمیم که فرقی بین ما و دیگران هست، بفهمیم چقدر خدا به ما نعمت داده که ما را به ولایت علی‌بن‌ابیطالب آشنا کرده و بگوییم روز عیدغدیر، شب عیدغدیر، «اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی جَعَلَنَا مِنَ الْمُتِمَسَکینَ بِوِلایةِ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ وَ اَولادِهِ الْمَعْصُومِینَ صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیهِمْ اَجْمَعِینَ»،

۹.۱۰- کافر از نظر خدای‌تعالی به طور کلی

خوب، امّا آن‌هایی که هیچ از دین چیزی نفهمیدند، خدا به طور کلّی اسمشان را کافر گذاشته، فرمود: اگر کسی احتمال بدهد این‌ها یک چشم بهم زدن به خدا و پیغمبر ایمان آوردند، خودش حالش خراب است حالا تعبیر روایت را که هست نمی‌خواهم عرض کنم، یک چشم بهم زدن، از کافر هم کافرتر، «اَکفرُ مِن فی الارض، اَکفرُ القریش، اَکفرُ مِن بنی‌امیه»، این‌ها این‌جوری بودند. کافرترین بودند. خوب یک چند کلمه‌ای من می‌گویم به درد دل امام زمانمان توجّه کنیم، من چند جمله از زیارت را فقط می‌خوانم:

۱۰- ذکر مصیبت سید الشهداء علیه السلام

«اَلسَّلامُ عَلَیک یا اَبَاعَبْدِاللّهِ»، در دعای ندبه خواندیم: «اَینَ الْحَسْنُ اَینَ الْحُسَینَ اَلسَّلامُ عَلَیک یابْنَ رَسُول اللّهِ لَعَنَ اللّهُ اُمَّةً قَتَلَتْک»، آقا! خدا لعنت کند آن‌هایی را که تو را کشتند، آبت ندادند، به تو کمال توهین و جسارت را کردند، «لَقَدْ عَظُمَتِ الْمُصِیبةُ وَ جَلَّتْ وَ عَظُمَتْ مُصِیبَتُک فِی السَّمَاوَاتِ عَلَی جَمِیعِ اَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ لَعَنَ اللّهُ اُمَّةً قَتَلَتْک، وَ لَعَنَ اللّهُ اُمَّةً ظَلَمَتْک وَ لَعَنَ اللّهُ اُمَّةً اَسَّسَتْ اَسَاسَ الظُّلْمِ وَ الْجَورِ عَلَیکمْ اَهْلَ الْبَیتِ، اَلسَّلامُ عَلَیکمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ».

۱۱- دعای ختم مجلس

نسئلک اللّهمّ و ندعوک باعظم اسمائک و بمولانا صاحب الزمان یا اللّه، یا اللّه و یا اللّه و یا اللّه و یا اللّه و یا اللّه و یا اللّه یا ارحم‌الراحمین، یا غیاث‌المستغیثین، یا ربّاه یا سیداه، عجّل لولیک الفرج، عجّل لمولانا الفرج، خدایا! فرج امام‌زمان ما را برسان، ما را از بهترین یاران و اصحابش قرار بده، خدایا! عیدی ما را عیدقربان و عیدغدیر اعیادی که بعد از آن تا ماه محرّم هست،خدایا تمام این‌ها را جمع بزن و فرج امام‌زمان را به ما عیدی مرحمت بفرما، خدایا! به آبروی ولی‌عصر قسمت می‌دهیم رفع گرفتاری از همه‌ی ما بفرما، اسلام و مسلمین را در مقابل دشمنانشان خدایا! به آبروی امام‌زمان پیروز بفرما، دشمنان مسلمین ذلیل و منکوب بفرما، پروردگارا! به آبروی خاندان عصمت و طهارت قسمت می‌دهیم، به آبروی تمام عزیزانت قسمت می‌دهیم ما را به کمالات روحی برسان، ما را با خودت مأنوس بفرما، پروردگارا! به آبروی خاندان عصمت قسمت می‌دهیم ولایت و محبّت خاندان عصمت را در دل‌های ما زیادتر بفرما، بندگی ما را در مقابل خودمان زیاد بفرما، معرفت ما را زیاد بفرما، عاقبت امرمان را ختم بخیر بفرما، و عجّل فی فرج مولانا.